Museum de Fundatie toont werken van Turner

Subliem

De invloed van Joseph Mallord William Turner (1775-1851), zoals hij voluit heette, reikt tot ver buiten zijn eigen land en tijd. Hij belichaamt het sublieme landschap, dat een revolutionaire visie op de natuur verbeeldde, waarin gevaar en schoonheid elkaar niet uitsluiten maar juist verstrengeld zijn. In ‘A Philosophical Enquiry into our Ideas of the Sublime and the Beautiful’ uit 1757 omschreef de filosoof Edmund Burke de ervaring van het sublieme als de sterkste emotie die een mens kan ondergaan. Voor schilders betekende dit een ommekeer van beredeneerde en beheerste schoonheid naar verbijstering, een beleving zo intens dat zij niet meer te bevatten is. Turner, die zichzelf ooit liet vastbinden aan de mast van een schip in zwaar weer, bracht die overweldigende sensatie van de natuur het meest pregnant in beeld. Hij schilderde het verlammende geraas van een storm op zee, de adembenemende diepte van een ravijn en het verblindende licht van een vuurspuwende vulkaan.

Traditie

De verbeelding van de natuur als oerkracht was op zich niet nieuw en kent zelfs een lange traditie in de Europese schilderkunst. Turner was zich daarvan zeer bewust. Hij zag zichzelf als opvolger van 17de-eeuwse ‘stormschilders’ als de Van de Velde’s en Ludolf Bakhuizen. In de traditie van het idyllische landschap, dat bij Turner evolueerde tot ongrijpbare, haast abstracte visioenen van licht en kleur, zag hij zich als erfgenaam van grootheden als Claude Lorrain en Aelbert Cuyp. Op de exposities in Rijkmuseum Twenthe en Museum de Fundatie laat het werk van deze en andere voorgangers enerzijds zien hoezeer Turner aan de traditie schatplichtig was en anderzijds dat hij die volledig naar zijn hand zette. Het meest vrij voelde hij zich in zijn aquarellen en tekeningen, zoals op de tentoonstelling valt af te leiden uit de schetsboeken die Turner tijdens zes reizen door Nederland voltekende. Deze tekeningen uit de collectie van Tate Britain waren nooit eerder te zien in het land waar ze ontstonden.

Wegbereider

Er zijn maar weinig schilders die de kunstgeschiedenis zo hebben beïnvloed als William Turner. Ook dat wordt duidelijk in Enschede en Zwolle. Het Franse impressionisme van Claude Monet of het Nederlandse luminisme van Jan Toorop en Jan Sluijters, die de pure sensatie van licht probeerden vast te leggen met verf, is zonder Turner ondenkbaar. Giacomo Balla, die de dynamiek van het moderne leven tot onderwerp van zijn kunst maakte, heeft in Turner eveneens een wegbereider gehad. Hetzelfde geldt voor iemand als Richard Long, die het fysiek beleven van een landschap tot kunst maakte, of Piero Manzoni, die oneindigheid uitbeeldde met volledig witte schilderijen. Kunstenaars die vandaag de dag bewust aansluiten bij de lijn die door Turner werd uitgezet, zijn Raquel Maulwurf en Eyal Gever.

De elementen

‘Gevaar & Schoonheid – Turner en de traditie van het sublieme’ is een tweeluik, gepresenteerd op twee locaties. De werken zijn paarsgewijs verdeeld naar de vier elementen, die Turner met zijn werk expliciet bestudeerde, soms afzonderlijk en soms in hun interacties. De kunstwerken rond de elementen water en vuur zijn te zien in Museum de Fundatie, die rond aarde en lucht in Rijksmuseum Twenthe. Daarmee staat in Zwolle het zeegezicht centraal, terwijl in Enschede de nadruk ligt op het landschap. In totaal bestaat de dubbeltentoonstelling uit meer dan 130 kunstwerken, zowel schilderijen, aquarellen en tekeningen als beeldhouwwerken, foto’s en licht- en video-installaties.

Bij Waanders Uitgevers verschijnt de tentoonstellingspublicatie ‘Gevaar & Schoonheid. Turner en de traditie van het sublieme’.