Zwolle – Rond 1500, op het breukvlak tussen middeleeuwen en renaissance, vertolkten kunstenaars als Albrecht Dürer en Quinten Massys de groeiende behoefte aan religieuze voorstellingen waarmee het publiek zich kon identificeren. Diezelfde behoefte aan identificatie, vooral met de lijdende Christus, vormde de kern van de Moderne Devotie. Vanuit de IJsselstreek verspreidde deze religieuze hervormings-beweging zich in de 15de eeuw over grote delen van Noordwest-Europa.
Albrecht Dürer, Christus als Man van Smarten, 1498-1502, gravure, Rijksmuseum, Amsterdam
De in Zwolle gemaakte Sarijs-handschriften, prachtig versierd met kleurrijke miniaturen, zijn het artistieke hoogtepunt van de Moderne Devotie. Met de tentoonstelling Van Albrecht Dürer en Thomas a Kempis tonen Museum de Fundatie en Historisch Centrum Overijssel dit najaar een unieke combinatie van kunst en handschriften uit de tijd van de Moderne Devotie. Nooit eerder waren zoveel handschriften, waaronder ook twee delen van de beroemde Zwolse Bijbel, te zien in relatie tot de beeldende kunst uit die tijd. Van Albrecht Dürer en Thomas a Kempis is van 15 oktober 2011 t/m 8 januari 2012 te zien in Museum de Fundatie-Paleis a/d Blijmarkt in Zwolle.
Quinten Massys, Kruisdraging, ca. 1510-1515, olieverf op paneel, Rijksmuseum, Amsterdam
Pinksteren, voorstelling uit een Sarijs-handschrift, ca 1475-1500
Menselijk
De tentoonstelling is opgebouwd rond thema’s uit het lijden van Christus. Schilderijen, sculpturen en prenten van onder meer Albrecht Dürer en Quinten Massys, alsook van kunstenaars uit de omgeving van Dieric Bouts en Jan Gossaert, laten zien hoe het beeld van Christus als triomferende koning in de 15de een 16de eeuw verschoof naar Christus als lijdende mens. Dit had nieuwe thema’s in de kunst tot gevolg, waaronder ‘Ecce Homo’ en ‘Christus op de koude steen’. De thema’s lijken rechtstreeks in verband te hebben gestaan met de Moderne Devotie. Het zich inleven in Christus’ lijden paste namelijk helemaal bij het idee van de navolging van Christus, dat het streven was van de moderne devoten. Hoe invloedrijk de Hanzestad Zwolle in die jaren was, niet alleen als thuisbasis van de Moderne Devotie maar ook op kunstgebied, bewijzen de verfijnde beeldhouwkunst van Arnt van Zwolle en de al even subtiele prentkunst van de zogeheten Meester IAM van Zwolle, die inmiddels internationale bekendheid genieten. Van beiden is op de tentoonstelling werk te zien.
Het belang van boeken
Internationaal bekend is ook De navolging van Christus, tussen ca. 1420 en 1441 geschreven door Thomas a Kempis in het Agnietenklooster bij Zwolle. Dit boek, een ‘gids voor de geestelijke weg’, werd hét handboek voor aanhangers van de Moderne Devotie en andere christenen. Het is door de eeuwen heen vertaald in vele talen en geldt zelfs als het meest gelezen boek in het christendom na de Bijbel. De populariteit van De navolging geeft het belang van boeken aan voor de beweging. In de tentoonstelling in Museum de Fundatie is dan ook volop aandacht voor dit aspect van de Moderne Devotie. Een van de grootste centra van boekproductie aan het eind van de 15de eeuw was het Fraterhuis in Zwolle. Hier kopieerden de broeders van de Moderne Devotie en leerlingen van de Latijnse School vele religieuze geschriften, die voorzien werden van gedetailleerde miniatuurschilderingen. Een van die geschriften is de imposante zesdelige Zwolse Bijbel uit het bezit van de universiteitsbibliotheek in Utrecht. Twee van de zes delen zijn op de tentoonstelling te zien. De makers van de miniaturen in de Zwolse Bijbel hebben waarschijnlijk ook een aantal van de zogeheten ‘Sarijs-handschriften’ versierd, waarvan er in Museum de Fundatie maar liefst vijftien te zien zijn.
Marijs of Sarijs?
De Sarijs-handschriften is een groep middeleeuwse teksten, versierd door schilders die verbonden waren aan het Zwolse Fraterhuis. De handschriften zijn rijk ‘verlucht’ met kleurige miniaturen. De boeken werden gekopieerd door leerlingen van de Latijnse School in Zwolle, die naast het Fraterhuis gehuisvest was. Zij verdienden zo kost en inwoning bij de broeders van de Moderne Devotie. Tijdens het overschrijven van de teksten ontstonden wel eens fouten, misschien omdat de leerlingen niet alle letters goed konden lezen. Zo verbasterden zij in hun werk de naam van de heilige Marijs in ‘Sarijs’. De Sarijs-handschriften zijn over de hele wereld verspreid geraakt. Ze vormen een duidelijk herkenbare groep handschriften door de opmerkelijke aanwezigheid van deze niet-bestaande heilige Sarijs in de heiligenkalender. Het Historisch Centrum Overijssel heeft vier Sarijs-handschriften in zijn collectie. Drie daarvan zijn getijdenboeken, waarvan één in bruikleen is van de Overijsselse bibliotheekdienst. In 2008 kon ook een psalmenboek aan de collectie worden toegevoegd, het enige psalmenboek dat van de circa 80 tot 90 Sarijs-handschriften bewaard bleef.
In de tentoonstelling in Museum de Fundatie, die op initiatief van het Historisch Centrum tot stand kwam, zijn deze vier aangevuld met andere, eveneens prachtig verluchte handschriften uit overige collecties.Zwolle in het licht van de Moderne Devotie.Naast Van Albrecht Dürer en Thomas a Kempis zijn er dit najaar in Zwolle vele activiteiten rond de Moderne Devotie. Zo toont Stedelijk Museum Zwolle de tentoonstellingen ‘Aan God gehecht. Het verhaal van de Moderne Devotie’ en ‘Door geloof gedreven. Hedendaagse kunstenaars met werk over hun geloof’ en is vanaf 4 november in het Historisch Centrum Overijssel ‘Een expositie over God’ te zien van beeldend kunstenaar Henk Heideveld. Bij Waanders Uitgevers verschijnt Moderne Devotie. Terug naar de bron met Geert Grote (1340-1384) en Thomas a Kempis (1380-1471). Verder zijn er in Zwolle diverse activiteiten rond de Moderne Devotie.
Aanvullende informatie is te vinden op de websites van de instellingen: www.stedelijkmuseumzwolle.nl, www.historischcentrumoverijssel.nl en www.museumdefundatie.nl.
Meer licht
Tegelijkertijd met Van Albrecht Dürer en Thomas a Kempis is in het Paleis a/d Blijmarkt de, door kunstcriticus Hans den Hartog Jager samengestelde, tentoonstelling Meer licht te zien met werk van ondermeer Bas Jan Ader (NL), Olafur Eliasson (DK/IS), Miroslaw Balka (PL), Guido van der Werve (NL) en Wolfgang Tillmans (DE).“Het Historisch Centrum Overijssel beheert overheids- en particuliere archieven, boeken, kaarten, tekeningen, foto’s en films met betrekking tot de provincie Overijssel. Door het organiseren van activiteiten als tentoonstellingen, lezingen, filmvoorstellingen,cursussen en symposia en via publicaties fysiek en digitaal maakt het HCO de Overijsselse geschiedenis voor iedereen toegankelijk”.
“Museum de Fundatie bezit/beheert een omvangrijke collectie beeldende kunst die zijn oorsprong vindt in de verzameling van de oud-directeur van Museum Boymans in Rotterdam, Dirk Hannema en later belangrijke aanvullingen kende met ondermeer de kunstcollectie van de Provincie Overijssel. Museum de Fundatie heeft twee schitterende locaties: Kasteel het Nijenhuis bij Heino en het Paleis a/d Blijmarkt in Zwolle.”
Museum de Fundatie wordt ondersteund door de Provincie Overijssel, Gemeente Zwolle en de BankGiro Loterij. Founders: Rabobank IJsseldelta, Hemmink B.V., Baker Tilly Berk, Wijzonol Bouwverven, Nysingh Advocaten-Notarissen, Waanders Uitgevers, DSM, Unica, Novon Schoonmaak, DeltaWonen, Windesheim, EposPress, Zehnder Group Nederland/J.E. StorkAir, Bouwfonds Cultuurfonds en Deltion College.
Tentoonstelling: Van Albrecht Dürer en Thomas a Kempis
Kunst en handschriften uit de tijd van de Moderne DevotiePeriode: 15 oktober 2011 t/m 8 januari 2012Locatie: Paleis a/d Blijmarkt, Blijmarkt 20, 8011 NE ZwolleOpeningstijden: dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur
