Zwolle – "Burgers moeten worden beschermd tegenover de staat, tegenover de markt en tegenover andere burgers. Anders geldt het recht van de sterkste." Volgens de vroegere vicepresident van de Raad van State Herman Tjeenk Willink is het de rechter die die bescherming moet bieden "als politiek en bestuur het laten afweten."

Dinsdagavond was Tjeenk Willink in Zwolle en gaf een lezing over de crisis in onze democratische rechtstaat en ging vervolgens in debat met een aantal deskundigen. In de besloten hoge binnenruimte van de rechtbank waren vele belangstellenden afgekomen op dit debatprogramma georganiseerd door de Rechtbank Overijssel, het Zwolsch Juridisch Genootschap en Windesheim in Dialoog. Herman Tjeenk Willink is een keurige man met een grote staat van dienst. Hij was adviseur van de minister-president, betrokken bij kabinetsformaties, lid van de Eerste Kamer en laatstelijk vicepresident van de Raad van State. Inmiddels is hij gepensioneerd en enkele jaren geleden benoemd tot Minister van Staat. Hij heeft altijd in de schaduw van de politieke macht gefunctioneerd en zijn promotie naar de Raad van State werd toen ter tijd wel omschreven als "van stille kracht tot onderkoning." Deze gezaghebbende man, afkomstig uit de gegoede burgerij, onomstreden en zeer integer hield woensdagavond een zeer kritisch betoog over de functie van de rechter en de betekenis van het recht in onze samenleving. Hoewel hij door velen met "meneer" en "u" werd aangesproken, veroorzaakte de kern van zijn betoog, verpakt in keurig taalgebruik met ambtelijk en juridisch jargon, toch enig ongemak bij de aanwezige juridische en bestuurlijke elite.

"In tijden van grote veranderingen en dreigingen die op ons afkomen hebben we rechtszekerheid nodig en is het veel belangrijker dat de waarden van de rechtsstaat worden beschermd dan het vervolmaken van de markt," aldus Tjeenk Willink en gaf daarmee een duidelijk signaal af aan de politiek. Volgens hem is er sprake van een politieke crisis en weet de politiek niet meer wat haar functie is. De politiek moet het algemeen belang bepalen, keuzes maken, een visie op de snel veranderende samenleving ontwikkelen en daarover een open politiek debat voeren met kennis van de grenzen van de rechtsstaat. "Politieke problemen kunnen niet bedrijfsmatig worden opgelost en ook niet worden afgewenteld op ambtenaren, gemeenten en burgers." Een kleinere overheid werkt contraproductief, omdat dat leidt tot meer regels, meer toezicht en toenemende bureaucratie. Volgens Tjeenk Willink moet er veel meer geluisterd worden naar de mensen die het echte werk doen zoals onderwijzers, dokters, politieagenten, verplegers en …. ook rechters.

Rechters worden veel te veel bedrijfsmatig aangestuurd, waarbij in toenemende mate gekeken wordt naar efficiency en effectiviteit. De dominantie van beheer en management bedreigt de inhoudelijke discussie over recht en rechtspleging. Hij pleit er voor dat rechters weer inhoudelijk in overleg met elkaar gaan en nadenken over hun functie in de samenleving en de rechtstaat. Ook moet de rechter een rol spelen in de bescherming van de democratische waarden zoals tolerantie, goede trouw, rechtvaardigheid, redelijkheid, openbare orde en mensenrechten. De wetgever heeft weliswaar het recht van wetgeving, maar de rechter heeft door zijn dagelijkse uitleg en toepassing van de wet de taak "de kloof tussen de wet en het leven te overbruggen." De onafhankelijke rechter moet een tegenwicht bieden aan de politieke macht; heeft daarbij "een machtskritische functie" en mag de politiek best confronteren met wetgeving die in de praktijk niet goed werkt.

Gemeenteraadslid voor de PvdA in Zwolle Hans Prakke vroeg zich af of Tjeenk Willink "niet te somber" is met zijn analyse dat onze democratische systemen onvoldoende functioneren en dat hij de indruk wekt alsof de boel op instorten staat. Dit kon de Minister van Staat niet onbesproken laten: "Ik wil niet bijdragen aan de collectieve depressiviteit, maar de oplossingen komen niet vanuit politiek Den Haag, maar de rechters moeten zelf tot daden overgaan. Ik ben met name positief over de jongere generatie die nog niet verzuurd is."

Hennie Vrielink
Verslaggever Weblog Zwolle